- ... i miejsca

 

Kwatera Powstańców Wielkopolskich na cmentarzu w środzie Wielkopolskiej. Towarzystwo b. Uczestników Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 r. w Środzie Wlkp. czyniło starania o postawienie pomnika i wydzielenie części cmentarza na pochówek Powstańców tuż po zakończeniu działań wojennych w 1923 r. Plany wymagały uzgodnień z Kurią Arcybiskupią w Poznaniu i z miejscowym Proboszczem.

1.XII.1932 r. ks. M. Meissner wydał dokument potwierdzający zakupienie miejsca na cmentarzu grzebalnym przez  Towarzystwo b. Uczestnków Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 r. Przy wsparciu ks. Proboszcza Meissnera i zaangażowaniu Towarzystwa uroczystości poświęcenia pomnika połączone z przeniesieniem zwłok dziewięciu poległych w wlakach Powstańców do zbiorowej mogiły przy Pomniku odbyły się 11.VIII.1935 r.

Ekshumowano prochy śp. Stanisława Tomczaka, Józefa Tomaszewskiego, Józefa Chałupka, Stefana Łażewskiego, Jana Prymasa, Romana Szlafroka, Stanisława Norkiewicza, Ignacego Skotarczaka i Nikodema Muszyńskiego umieszczając ich nazwiska na specjalnych tablicach.

W 1938 r. przed pomnikiem pochowano ks. M. Meissnera zasłużonego Proboszcza Średzkiej Kolegiaty, współorganizatora powstania i pierwszego Starostę Średzkiego w II Rzeczypospolitej. Wybuch II wojny światowej dotknął zniszczeniami Pomnik, który najeźdźcy wysadzili w powietrze, kwaterę zamknięto. Zniszczono grobowiec ks. M. Meissnera. Nie dopuszczono do zbeszczeszczenia zwłok, bo Polacy zdążyli przenieść trumnę ze zwłokami z ks. Proboszczem do grobowca rodzinnego w innej części cmentarza Parafialnego.

Z początkiem 1946 r. członkowie Towarzystwa rozpoczęli starania o odrestaurowanie zniszczonej Kwatery. Postawiono pomnik w zmienionej formie, z innymi tablicami. W 1978 r. przy współudziale pracowników miejscowego POM osadzono dwu i półmetrowy Krzyż metalowy wymieniając dotychczasowy drewniany.

Taki stan trwał aż do 1997 r., kiedy to ukonstytuował się Społeczny Komitet Rodzin Powstańców Wielkopolskich. Opracowano harmonogram prac obejmujący renowację muru otaczającego kwaterę, zniwelowano teren. Przy istotnej pomocy Urzędu Miejskiego w Środzie Wlkp. odnowiono wszystkie pojedyncze groby Powstańców spoczywających na Kwaterze i uporządkowano zieleń. Ostatnim etapem było odnowienie Pomnika, co wykonane zostało w 2008 r. dla uczczenia 90. Rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego. 

 

Krąg Pamięci Ruchu Oporu i Walki lat 1939 - 45 w Janowie. Odsłonięty w 2004r. jest miejscem hołdu i pamięci bohaterów, a także przypomnieniem wkładu mieszkańców wielkopolski w dzieło ruchu oporu i walki narodu polskiego. Składa się z głazu centralnego i 12 kamieni z nazwami znaczących wydarzeń i nazwiskami osób, które odegrały ważną rolę w konspiracji na terenie wielkopolski.

Ziemio wielkich cnót i czynów

Tyś na wskroś jest przesiąknięta

Krwią ofiarną swoich synów..."

 

Kapliczka w Janowie.   Odbywają się przy niej uroczystości patriotyczne upamiętniające Zrzut Broni i Sprzętu dla Oddziałów Armii Krajowej w Wielkopolsce

 

Tablica na budynku Sądu Rejonowego w Środzie Wielkopolskiej z napisem: "Miejsce uświęcone męczeńską krwią Polaków walczących o wolność. Ku wiecznej pamięci zamordowanych przez Niemców obywateli miasta Środy i okolicy".   Tablicę ufundowało społeczeństwo średzkie z inicjatywy Miejskiego Koła Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych 20 X 1946. "Zginęli abyśmy żyli wolni".

Pomnik na Łąkach Kijewskich upamiętniający rozstrzelanych Obywateli Ziemi Średzkiej. Pomnik granitowy z napisem: "Miejsce straceń 21 Polaków. Zginęli z rąk hitlerowców 17.09.1939", ufundowało społeczeństwo Środy Wlkp. w 1945 r., a wykonawcami byli pracownicy Cukrowni "Środa". Obok ogrodzenia pomnika, 15 lutego 1990 roku, zostały zamieszczone dwie tablice informacyjne z opisem zdarzeń i spisem rozstrzelanych tutaj w dniu 17 września 1939 r. - 21 Polaków.

Bezpośrednim powodem aresztowań i w konsekwencji egzekucji tego dnia, był strzał oddany przez pijanego żołnierza Wehramchtu. Hitlerowcy uznali ten wystrzał jako prowokację ze strony Polaków. Rozpoczęły się aresztowania, w których wyniku złapano 21 mężczyzn. Zostali oni przeprowadzeni przez miasto i rozstrzelani na łąkach kijewskich. Byli to mieszkańcy Środy, Śremu, Kościana, oraz 7 osób, których tożsamości nie udało się ustalić.

 

Głaz upamiętniający pierwszy pochówek rozstrzelanych Średzian w Środzie Wielkopolskiej  znajduje się niedaleko przejazdu kolejowego na dzialkach przy ul. Niedziałkowskiego.

 

	Pomnik na Placu Armii Poznań w Środzie Wielkopolskiej  z napisem: "Żołnierzom bohaterskiej Armii Poznań - społeczeństwo ziemi średzkiej".
	Tablica na budynku Sądu Rejonowego w Środzie Wlkp. "Bohaterskim Żołnierzom Armii Krajowej - Inspektoratu Środa - poległym w latach 1939 - 1956 - społeczeństwo miast i gmin: Środa Wlkp., Śrem, Września, Kostrzyn, Kórnik, Nekla, Dominowo, Kleszczewo, Krzykosy, Nowe Miasto, Zaniemyśl, Miłosław".

 

W latach 1939 - 1942 drukowała i kolportowała tajną prasę, najpierw "Młodego Demokratę", później "Dla Ciebie Polsko". Główną rolę w organizacji odgrywał Konrad Latanowicz, ps. "Rosomak", "Adam", przed wojną kierownik Szkoły Powszechnej w Pierzchnie. Zginął tragicznie - rozstrzelany przez hitlerowców.

 

Tablica upamiętniająca zamordowanych w Katyniu, Miednoje, Charkowie. Na tablicy, wyryte zostały imiona i nazwiska 34 ofiar NKWD i innych bezimiennych, zamordowanych w 1940 r. w Katyniu, Charkowie i Miednoje. W hołdzie ofiarom zbrodni katyńskiej obok tablicy posadzony jest świerk, który został przywieziony z Katynia. Tablica znajduje się na dziedzińcu średzkiej Kolegiaty.

 

Tablica poświęcona Żołnierzom 55 Poznańskiego Pułku Piechoty. Żołnierze ci zostali pochowani na średzkim cmentarzu na początku września 1939 r. tuż za pomnikiem poświęconym poległym w czasie II wojny światowej pracownikom Cukrowni Środa.

Mogiła poległych żołnierzy istniała do roku 1974 w aktualnym II sektorze średzkiego cmentarza koło grobu poświęconego poległym pracownikom Cukrowni Środa. Początkowo na tabliczce znajdującej się na krzyżu wymienieni byli z imienia i nazwiska 3 żołnierze, a także 2 żołnierze nieznani. Prawdopodobnie pod koniec lat 60 na tabliczce pojawiły się nazwiska wszystkich żołnierzy. Ustalenie nazwisk nieznanych żołnierzy mogło być prawdopodobnie możliwe dzięki odkryciu zasobów archiwalnych Wielkopolskiej Brygady Kawalerii, dowodzonej przez Romana Abrahama, w skład której wchodził 55. Pułk Piechoty z Leszna. Tablica znajduje się na Cmentarzu parafialnym przy ul. Nekielskiej w Środzie Wlkp. w jego II sektorze po prawej stronie. Tablica znajduje się na grobie poświęconym pracownikom Cukrowni Środa, którzy zginęli w trakcie nalotów lotnictwa niemieckiego 1 i 4 września 1939 r.

 

Tablica upamiętniająca Dowódców Inspektoratu i Żołnierzy Armii Krajowej. Tablica upamiętnia dowódców Inspektoratu Armii Krajowej Środa Wielkopolska zamordowanych w hitlerowskich obozach zagłady oraz żołnierzy AK spoczywających na średzkim cmentarzu.  Tablica znajduje się na Cmentarzu parafialnym przy ul. Nekielskiej w Środzie Wielkopolskiej na kaplicy cmentarnej.